Βασιλική Κοίμησης Θεοτόκου Καλαμπάκας
Το παλαιότερο, σημαντικότερο και σεβάσμιο μνημείο της ιστορικής πόλης των ΣΤΑΓΩΝ, της σημερινής Καλαμπάκας, αλλά και ένα από τα ευπρεπέστερα και σπουδαιότερα μνημεία της Βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχιτεκτονικής, ζωγραφικής και γλυπτικής, με μοναδικά και πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία τέχνης ,ζωντανή και αδιάκοπη παρουσία δια μέσου των αιώνων ενός ένδοξου παρελθόντος, είναι ο επιβλητικός ναός της Παναγίας, στους ευλογημένους βράχους του λίθινου δάσους των Μετεώρων.
Επί αιώνες αποτελούσε τον καθεδρικό ναό της επισκοπής ΣΤΑΓΩΝ.
Είναι μια ευρύχωρη μεγαλόπρεπη τρίκλιτη βασιλική, με υπερυψωμένο το μεσαίο κλίτος της.
Κτίστηκε κατά την άποψη των ειδικών, τον Ι' ή ΙΑ' αι., στη θέση παλαιοχριστιανικής βασιλικής της οποίας έχουν αποκαλυφθεί τμήματα του ψηφιδωτού δαπέδου, με πολύ ωραία διακόσμηση, χαρακτηριστικά της εποχής.
* " Θα πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι όπως υποστηρίζουν πολλοί και είναι αυτό εμφανές, ο ναός κτίστηκε πάνω σε αρχαίο Ελληνικό ναό αφιερωμένου καθώς λέγουν στο θεό Απόλλωνα υλικά του οποίου χρησιμοποιήθηκαν για την οικοδόμησή του".
Σε διάφορες όμως περιόδους, κατά την πορεία του χρόνου και σύμφωνα με τις λειτουργικές ανάγκες, έγιναν αλλεπάλληλες προσθήκες και αλλαγές στο ναό, όπως ο εξωνάρθηκας, ή στοά του νότιου τοίχου, το επιβλητικό κωδωνοστάσιο του 1887, που αλλοίωσαν την αρχική μορφή και μετέβαλλαν τα κατασκευαστικά στοιχεία του μνημείου.
Ο εσωνάρθηκας - λιτή επικοινωνεί με τρίβολο άνοιγμα με τον κυρίως ναό, κατά το πρότυπο των παλαιοχριστιανικών βασιλικών, στοιχείο μοναδικό και ασυνήθιστο σε μεταγενέστερους ναούς.
Τα κλίτη χωρίζονται μεταξύ τους με κίονες και πεσσούς.
Ο κυρίως ναός καταλήγει ανατολικά, με το ιερό του, σε τρεις ημικυκλικές κόγχες.
Στο ανατολικό άκρο του νότιου τοίχου, στο διακονικό, σώζονται πολύ ενδιαφέρουσες και καλής τέχνης τοιχογραφίες του ΙΒ'αι. (στηθαία αγίων και ολόσωμοι άγιοι).
Υπόλοιπος ναός ,καταγραφές σε όλες του τις επιφάνειες, τοιχογραφήθηκε σύμφωνα με τη σχετική επιγραφή του εσωνάρθηκα, σχεδόν ολόκληρος, το 1573, από τον μοναχό Νεόφυτο, γιο του διάσημου Κρητικού αγιογράφου Θεοφάνη Μπαθά Στρελίτζα, και από τον ιερέα Κυριαζή, Κρητικής επίσης καταγωγής, με έξοδα του επισκόπου ΣΤΑΓΩΝ Ιωάσαφ, ανεψιού του Αγίου Βησσαρίωνα, επί Μητροπολίτη Λάρισας Δανιήλ (ca 1572-1582με ενδιάμεση καθαίρεση το 1580 και αποκατάστασή του το 1581) ….
Η πλούσια τοιχογράφησε του ναού αυτού, με εντυπωσιακές συνθέσεις και μεμονωμένες μορφές Αγίων, αριστούργημα έμπνευσης, σύνθεσης και εκτέλεσης, αποτελεί ένα χαρακτηριστικό δείγμα της μνημειακής μεταβυζαντινής εκκλησιαστικής ζωγραφικής, κρητικής τεχνοτροπίας, του β' μισού του Ις' αι.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο μοναδικός στο είδος του και άριστα διατηρημένος μαρμάρινος και κτιστός άμβωνας, παλαιοχριστιανικού τύπου (όπως του Αγίου Απολλιναρίου Ραβέννας, του Αγίου Κλήμεντος Ρώμης, της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως ), με τις δύο σκάλες αριστερά και δεξιά του.
Ο άμβωνας ακουμπάει στο δάπεδο και είναι τοποθετημένος στο κέντρο του μεσαίου κλίτους του ναού.
Έχει ανασυγκροτηθεί, κατά ένα μεγάλο μέρος του, από υλικά, μαρμάρινα, γλυπτά, θωράκια, κιονίσκους κ.α του αρχικού παλαιοχριστιανικού άμβωνα, στη θέση του οποίου επανατοποθετήθηκε.
Σύμφωνα με επιγραφή που υπήρχε (δεν σώζεται σήμερα) στη δυτική πλευρά του κουβούκλιου του, τη σημερινή του μορφή έλαβε το έτος 1640/41 και η ζωγραφική του διακόσμηση έγινε "δια συνδρομής και εξόδου" του επισκόπου ΣΤΑΓΩΝ Δανιήλ Α' από τον αγιογράφο Ιωαννίκιο και το γιο του Νικόλαο.
Υπολήμματα ή τουλάχιστον αναβιώσεις της παλαιοχριστιανικής βασιλικής πρέπει να αποτελούν και το ωραίο και επιβλητικό μαρμάρινο κιβώριο που καλύπτει την Αγία Τράπεζα, καθώς και το επίσης μαρμάρινο σύνορο, στην κεντρική κόγχη του ιερού, πίσω από την Αγία Τράπεζα.
Πολύ καλής τέχνης και εντυπωσιακό είναι και το ξυλόγλυπτο επιχρυσωμένο τέμπλο του Ναού.
Μπροστά στον ασύλληπτο αυτό ξυλόγλυπτο πλούτο, δεν ξέρει κανείς τι να πρωτοθαυμάσει, την ανεξάντλητη έμπνευση και γόνιμη φαντασία του απλοϊκού και ασπούδαχτου αλλά φιλευσεβούς καλλιτέχνη, ή την άψογη και λεπτεπίλεπτη εκτέλεση της εργασίας, τέλεια σε όλες της τις λεπτομέρειες.
Το παλλάδιο όμως του ιστορικού ναού της Παναγίας της Καλαμπάκας είναι η μεγάλης αξίας αμφιπρόσωπη βυζαντινή φορητή εικόνα, με τη σταύρωση του Χριστού (Παλαιολόγων χρόνων, του ΙΔ' ΑΙ. ) στη μία της όψη και την κοίμηση της Θεοτόκου (μεταγενέστερη προσθήκη του Ις' ΑΙ.) στην άλλη.
Από την αφιερωτική της επιγραφή, που δεν φέρει και χρονολογία, πληροφορούμαστε ότι υπήρξε δώρο ευσεβές "του δούλου του θεού Ιωάννου Καντακουζηνού και Θεοδώρας της Καντακουζηνής και των τέκνων αυτής".
Η ταύτιση των προσώπων αυτών της γνωστής βυζαντινής οικογένειας των Καντακουζηνών πριγκίπων και αρχόντων, είναι προβληματική και αμφίβολη.
Γνωστή είναι η αυτοκράτειρα της Τραπεζούντας Θεοδώρα Καντακουζηνή (ca.1340-πριν από το 1400), κόρη του σεβαστού αυτοκράτορα Νικηφόρου Καντακουζηνού, συζύγου του αυτοκράτορα της Τραπεζούντας Αλέξιου Γ' Μεγάλου Κομνηνού, μετέπειτα μοναχή Θεοδώρα, η οποία όμως δεν φαίνεται με την ομώνυμή της αφιερώτρια της εικόνας.
Καθηγητής Ευθ. Τσιγαρίδας την εικόνα της κοιμήσεως της Θεοτόκου (Ις'αι.), της άλλοτε αμφιπρόσωπης εικόνας της Παναγίας της Καλαμπάκας ,θεωρεί έργο του μεγάλου κρητικού ζωγράφου Θεοφάνη Στρελίτζα Μπαθά, χρονολογούμενο στο έτος 1527, έτος που ο Θεοφάνης αγιογράφησε το καθολικό της Μονής Αγίου Νικολάου Αναπαυσά των Μετεώρων.
Εικόνα αυτή μετά την κλοπή και πώλησή της στη Γερμανία, χωρίστηκε στις δύο όψεις της (Σταύρωσης του Χριστού, η κοίμησης της Θεοτόκου ) και, μετά την επισήμανση και ανεύρεσή της, επιστράφηκε στο Βυζαντινό μουσείο Αθηνών σε δύο πλέον τεμάχια.
Από εκεί με επίμονες ενέργειες του Σεβασμιότατου Μητροπολίτη "Σταγων και Μετεώρων" κ. Σεραφείμ, επανήλθε στην Καλαμπάκα το 1992, με επίσημη υποδοχή.
Έκτοτε όμως φυλάσσεται, για λόγους ασφαλείας, στην Ιερά Μονή Βαρλαάμ, απ' όπου, δύο φορές το χρόνο (κάθε φορά το αντίστοιχο ήμισυ της εικόνας, Γ'Κυριακή των Νηστειών και 15Αυγούστου ), μεταφέρεται, για προσκύνηση από τους πιστούς, στην αρχική της θέση, στον ιστορικό Ναό της Παναγίας της Καλαμπάκας.
Προς ανατολικά της εκκλησίας της κοίμησης Θεοτόκου βρίσκεται η μονόχωρη βασιλική των Αγίων Πάντων (18ου αι.) με τοιχογραφίες και ξυλόγλυπτο τέμπλο εφάμιλλα σε αρχαιολογική αξία με τα αντίστοιχα της Κοιμήσεως Θεοτόκου.
Ένα άλλο επίσης αξιόλογο βυζαντινό μνημείο είναι ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου που κτίστηκε στις αρχές του 14ου αι. με υλικά αρχαίου ναού και αναφέρεται στο χρυσόβουλλο του 1336 του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Γ' Παλαιολόγου.
Στο εξωτερικό του ιερού, πάνω απ' τους κρουνούς της βρύσης υπάρχει εντοιχισμένη Ρωμαϊκή κεφαλαιογράμματη επιγραφή που αναφέρεται στους Ρωμαίους αυτοκράτορες Σεπτίμο Σεβίρο και στο γιο του Καρακάλλα.
Σπήλαιο Θεόπετρας
Στο δρόμο Τρικάλων Καλαμπάκας τρία χιλιόμετρα από τα Μετέωρα, υψώνεται, επάνω από το χωριό της Θεόπετρας, βραχώδης ασβεστολιθικός όγκος.
Στη βορειοανατολική του πλευρά βρίσκεται το ομώνυμο σπήλαιο.
Το σπήλαιο έχει υψόμετρο 100 μ. περίπου από την επιφάνεια της πεδιάδας και 28 μ. από την επιφάνεια της θάλασσας.
Η ελικοειδής κοίτη και ροή του ποταμού "Ληθαίου" (παραπόταμος του Πηνειού) διέρχεται περιμετρικά και μπροστά από το σπήλαιο.
Οι διαστάσεις της εισόδου του σπηλαίου είναι 17χ3μ. και ο κύριος θάλαμός του έχει έκταση 500 τ.μ, είναι δε τετράγωνος με μικρές πλευρικές κόγχες.
Η ανασκαφική έρευνα κατέγραψε γεωλογικές επιχώσεις του πλειστόκαινου και του ολόκαινου αλλά και ανθρωπογενείς επιχώσεις πάχους 6 μέτρων περίπου, που βεβαιώνουν τη χρήση του σπηλαίου κατά τη μέση ,ανώτερη παλαιολιθική, τη μεσολιθική και τη νεολιθική εποχή.
Δείγματα των επιχώσεων, χρονολογήθηκαν με μεθόδους των φυσικών επιστημών και πιστοποιούν την κατοίκιση του σπηλαίου από το 50,000μέχρι το 4,000 π.χ.
Χρήση του σπηλαίου συνεχίστηκε και την εποχή του χαλκού, αλλά και κατά τους ιστορικούς χρόνους, μέχρι το 1955.
Οι επιχώσεις της Νεολιθικής εποχής φτάνουν το 1,5 μέτρο και αντιπροσωπεύουν τις φάσεις από την αρχαιότερη έως την Τελική Νεολιθική ή Χαλκολιθική (6,500-3,200π.χ.).
Τα κεραμικά ευρήματα, που ανακαλύφθηκαν στο εσωτερικό του σπηλαίου, χαρακτηρίζονται για την πολυμορφία των σχημάτων.
Ανοιχτά και κλειστά αγγεία της Νεολιθικής Θεσσαλίας μονόχρωμα με εγχάρακτη πλαστική και γραπτή διακόσμηση κατάλληλα για την Παρασκευή, χρήση και αποθήκευση των προϊόντων, που εξασφάλιζαν την διατροφή (μονόκκοκο και δίκκοκο σιτάρι ,κριθάρι, βρώμη, ρόβι και φακή ) και καρπούς (άγριο αχλάδι ).
Η ποικιλία της τροφής βασίζονταν περισσότερο στην κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα, χοίροι, βοοειδή ) και στο κυνήγι (ελάφια, αγριόχοιροι).
Ανάλογα εργαλεία πέτρινα (πελέκεις, αξίνες ) και από πυρόλιθο (λεπίδες, ξέστρα) καθώς και μυλόπετρες για το άλεσμα πιστοποιούν τη χρήση του σπηλαίου ως χώρου κατοικίας όπου διεξάγονταν οι οικονομικές δραστηριότητες, που συναντώνται και στους υπαίθριους νεολιθικούς οικισμούς.
Το γεγονός επιβεβαιώνουν και άλλα ευρήματα, όπως πήλινα και οστέινα σφοντύλια για το γνέσιμο του μαλλιού, υφαντικά βάρη αργαλειού και οστέινα τέχνεργα πολλαπλών χρήσεων (βελόνες, οπείς κ.λ.π.).
Από εφέτος (2005 ) άρχισαν εργασίες αποκατάστασης και ανάδειξης του σπηλαίου ώστε να είναι προσβάσιμο στους επισκέπτες.
Επίσης συνεχίζονται και οι αρχαιολογικές έρευνες υπό την εποπτεία της αρχαιολόγου του Υπουργείου Πολιτισμού κ. Κυπαρίσση.
Πέραν αυτών ο επισκέπτης θα πρέπει να γνωρίζει ότι η ορεινή περιοχή του Κόζιακα και του Ασπροποτάμου, είναι ενταγμένες στον εθνικό κατάλογο του ευρωπαϊκού δικτύου ΦΥΣΗ 2000 (NATURA 2000), σύμφωνα με την κοινοτική οδηγία 92/43/Ε.Ο.Κ για την προστασία των οικοτόπων.
Η περιοχή Ασπροποτάμου -Κόζιακα καταλαμβάνει ολόκληρο σχεδόν το δυτικό τμήμα του Νομού Τρικάλων και έχει έκταση 72,850εκτάρια.
Περιλαμβάνει γεωγραφικά το ορεινό συγκρότημα του Κόζιακα (45,000 εκτάρια) και την υπολεκάνη του Ασπροποτάμου.
Διακρίνεται σε ένα πεδινό τμήμα, που αναπτύσσεται στα ανατολικά των παρυφών τουΚόζιακα και μέχρι το υψόμετρο των 250 μ. και ένα ορεινό τμήμα, που αναπτύσεται από το υψόμετρο των 250 μ. και φθάνει ως τα 2,500 μ., με έντονες κλίσεις και απόκρημνες πλαγιές.
Η πλούσια πανίδα και χλωρίδα της περιοχής και η ποικιλομορφία του τοπίου καθιστούν την περιοχή Ασπροποτάμου - Κόζιακα, ιδανικό βιότοπο για πολλά είδη πανίδας.
Πρόσφατα ιδιαίτερη ανάπτυξη γνωρίζουν οι οικισμοί και τα χωριά κατά μήκος του νέου οδικού άξονα Περτουλιώτικα λειβάδια -Μετέωρα, ο οποίος συνδέει τους δύο σημαντικούς αυτούς τουριστικούς πόλους.
Επίσης η περιοχή Ασπροποτάμου αποκτά σημαντική τουριστική υποδομή κυρίως μέσω του κέντρου κανό -καγιάκ και του κέντρου περιβαλλοντικής ενημέρωσης στη θέση "τρία ποτάμια" ενώ αξιόλογα μνημεία αναστηλώθηκαν και είναι επισκέψιμα ,ενώ ξενοδοχιακές μονάδες δημιουργούνται στην Καλλιρρόη και στο Χαλίκη.
Σημαντικό μνημείο είναι η Ιερά Μονή Τιμίου Σταυρού Δολιανών (1770) ως και τα υπόλοιπα βυζαντινά μνημεία.
|