Η Καλαμπάκα γεωγραφικά βρίσκεται στην κεντρική Ελλάδα και συναποτελεί, μαζί με άλλες πόλεις, τον κοινωνικό ιστό της Περιφέρειας Θεσσαλίας.
Διοικητικά ανήκει στο Νομό Τρικάλων και είναι, μετά την πόλη των Τρικάλων, η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη του Νομού με ενεργό πληθυσμό 12,000 κατοίκους περίπου.
Η Καλαμπάκα είναι κτισμένη σε υψόμετρο 240 μ στις ρίζες των μετεωριτικών βράχων - υπό την σκιά των οποίων πορεύεται για χιλιάδες χρόνια τώρα – στο σημείο όπου ο Πηνειός εισέρχεται στη Θεσσαλική πεδιάδα.
Στις κορυφές των βράχων είναι κτισμένα ως γνωστόν τα μοναστήρια των Μετεώρων που αποτελούν έναν από τα μεγαλύτερα κέντρα του ορθόδοξου Μοναχισμού στην Ελλάδα και τον κόσμο.
Η Καλαμπάκα, λόγο της γεωγραφικής της θέσης στο ευρύτερο περιβάλλον, αποτελούσε και αποτελεί διοικητικό και οικονομικό κέντρο.
Αυτό σε συνδυασμό με το μοναδικό γεωφυσικό φαινόμενο των Μετεώρων, τα πολιτισμικά Βυζαντινά στοιχεία που βρίσκονται επ' αυτών, το πλούσιο σε φυσική ομορφιά περιβάλλον, συνέβαλαν στην ανάπτυξή της.
Η πόλη φιλοξενεί πολλές διοικητικές υπηρεσίες, διαθέτει βιομηχανίες και βιοτεχνίες ξύλου, εργαστήρια ειδών τοπικής λαϊκής τέχνης, λειτουργούν σχολές εκπαίδευσης στην ξυλοτεχνία και ξυλογλυπτική, στον τομέα των εναλλακτικών μορφών τουρισμού (συνοδοί βουνού), κ.λ.π.
Στην Καλαμπάκα είναι επίσης η έδρα της Μητρόπολης "Σταγων και Μετεώρων".
Η τοπική οικονομία στηρίζεται πλέον στον τριτογενή τομέα (τουριστικές υπηρεσίες ) ενώ όλο και λιγότεροι ασχολούνται πια με την γεωργοκτηνοτροφία.
Σταθμός για χιλιάδες επισκέπτες, λόγω Μετεώρων, η Καλαμπάκα διαθέτει 2,500 κλίνες, κάμπινγκ και ενοικιαζόμενα δωμάτια, πολλές και καλές παραδοσιακές ταβέρνες, εστιατόρια με τοπική κουζίνα, καφετέριες, μπαράκια και πολλά τσιπουράδικα στην οδό Ευθ. Βλαχάβα.
Το σημαντικότερο αξιοθέατο, πέραν των Μετεώρων, είναι ο ιστορικός Ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου, ο οποίος ανεγερθεί στη θέση και με υλικά του αρχαίου Ναού του Απόλλωνα, η τρίκλιτη βασιλική της Καλαμπάκας, σκήτες και κελιά εντός του Μετεωρίτικου χώρου, το σπήλαιο της Θεόπετρας, τον παραδοσιακό οικισμό του Καστρακίου, τα Βυζαντινά μνημεία της περιοχής των Χασίων (Ιερά Μονή Σταγιάδων 11ος αι. ) και Ασπροποτάμου (Ιερά Μονή Τιμίου Σταυρού Δολιανών1770 ), τις Ιερές Μονές Κοιμ. Θεοτόκου Βυτουμά (1559) και Αγίων Θεοδώρων (1541), την παλαιά γέφυρα της Σαρακίνας, έργο του Αγίου Βησσαρίωνος, τον λαξευμένο σε βράχο Ναό των Αγίων Αποστόλων Σαρακίνας (1766) κ.λ.π.
Στην Καλαμπάκα ο επισκέπτης αξίζει να επισκεφθεί την συνοικία του "Σωποτου" και να θαυμάσει την επιβλητικότητα του τοπίου σε συνδυασμό με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική και τα στοιχεία του Βυζαντινού και λαϊκού Πολιτισμού.
Παραδοσιακοί λαϊκοί καλλιτέχνες της πέτρας θα σας δείξουν σπάνια δείγματα της δουλειάς τους.
Τα σπίτια τους είναι μουσεία.
Στην Καλαμπάκα παράγονται παραδοσιακά γεωργικά προϊόντα και γλυκά του Κουταλιού που θα πρέπει να δοκιμάσετε απαραίτητα.
Η καλλιέργεια του αμπελιού, η παραγωγή κρασιού και η απόσταξη του τσίπουρου γίνεται με τις παραδοσιακές μεθόδους σε ειδικά παραδοσιακά αποστακτήρια.
Επίσης θα συναντήσετε παλαιά εργαστήρια χαλκουργίας όπως των αδελφών Στεφανίδη και Κοράκη καθώς και την μοναδική βιοτεχνία φλοκάτης του Γιώργου Παπαγεωργίου.
Στην οδό Ευθ. Βλαχάβα θα έχετε την ευκαιρία να γευτείτε τον μοναδικό παραδοσιακό "χαλβά σαπουνέ Ρόμπου", την τοπική κουζίνα στο παραδοσιακό μαγέρικο "Πανελλήνιο", αλλά και ντόπιο τσίπουρο στα παραδοσιακά τσιπουράδικα της ίδιας οδού με νοστιμότατους μεζέδες.
Στις 20-24 Ιουλίου γίνεται η ετήσια εμποροπανήγυρη της Καλαμπάκας, το περίφημο παραδοσιακό παζάρι.
Αλλά και στις 14 Σεπτεμβρίου γίνεται μεγάλο πανηγύρι με την ευκαιρία της εορτής του τοπικού αγίου και πολιούχου της πόλης Αγίου Βησσαρίωνα.
Στους Βυζαντινούς χρόνους και αργότερα, την περίοδο της Τουρκοκρατίας, μέχρι στις 18 Οκτωβρίου 1943 η Καλαμπάκα είχε τα αρχιτεκτονικά γνωρίσματα του Ελληνικού παραδοσιακού οικισμού Μακεδονικού τύπου, κάτι που αποτυπώνεται και στα γραπτά των περιηγητών που πέρασαν απ' την περιοχή αλλά και στις χαλκογραφίες που φιλοτέχνησε ο Tavy Notton όπως και στο φωτογραφικό υλικό της εποχής.
Δυστυχώς η πυρπόληση της πόλης (18Οκτωβρίου 1945 ) από τα Γερμανικά στρατεύματα κατοχής κατά την περίοδο του Β' Παγκοσμίου πολέμου κατέστρεψε ολοκληρωτικά τον παραδοσιακό οικισμό (από τα 660 σπίτια καταστράφηκαν τα 626).
Η Καλαμπάκα έχει πλούσια ιστορία που παρουσιάζουμε εν συντομία.
Είναι πολύ πιθανόν τη θέση της σημερινής πόλης να κατείχε τα Ομηρικά χρόνια η αρχαία "ΙΘΩΜΗ" την οποία ο Όμηρος (β,729) χαρακτηρίζει "κλωμακόεσσα" (δηλαδή πετρώδη, βραχώδη, από το κλώμαξ = σωρός λίθων ).
Την "ΙΘΩΜΗ" αναφέρει και ο Στράβων που μνημονεύει επίσης ως όνομα της πόλης στα ελληνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια το "ΑΙΓΙΝΙΟΝ".
Ο Laike, με βάση κάποια αναθηματική επιγραφή που βρήκε, ταύτισε την Καλαμπάκα με το αρχαίο ΑΙΓΙΝΙΟ, η ακρόπολη του οποίου τοποθετείται στο ύψωμα "κάστρο", ή βράχο της "Αιας".
Αντίθετα ένας άλλος ερευνητής και ιστορικός επιστήμονας (Αρβανιτόπουλος) αναζήτησε το ΑΙΓΙΝΙΟ στα ανατολικά της Καλαμπάκας, στα πόδια του βράχου του Μοναστηριού του Αγίου Στεφάνου, ενώ ο Νίκ. Γιαννόπουλος την να αναζητεί στα Β.Α της σημερινής πόλης κάτω από τους βράχους των Μετεώρων και η Marian Holland Allister στη θέση "τραγόπετρα".
Ο Πλίνιος (I V, 33) το τοποθετεί στην Πιερία και ο Στέφανος Βυζάντιος στην Ιλλυρία.
Η σύγχυση δε αυτή οφείλεται στο ότι κατά την περίοδο 191-167π.χ ανήκε, πλην ελαχίστων διακοπών, στους Μακεδόνες και μάλιστα, κατά τον Στράβωνα, στους Τυμφαίους (Ζ,327,9).
Τίτος Λίβιος (32,15,4) χαρακτηρίζει το ΑΙΓΙΝΙΟ σαν απόρθητο φρούριο, γι' αυτό και το παρέκαμψε ο Τίτος Φλαμινίνος κατά τον πόλεμο Ρωμαίων και Μακεδόνων (197π.χ.).
Το 192 π.χ το κατέλαβε ο Βσιλιάς των Αθαμάνων Αμύναδρος ,σύμμαχος του Βασιλιά της Συρίας Αντίοχου Γ' και των Αιτολών.
Το 191 π.χ. το επανέκτησε ο Βαίβιος για λογαριασμό του Φιλίππου Ε' της Μακεδονίας αλλά τον ίδιο χρόνο το ξαναπήρε ο Αμύναδρος.
Το 186-194π.χ. περιήλθε και πάλι στην κυριαρχία του Φιλίππου Ε' της Μακεδονίας.
Στα 171π.χ. το κατέλαβε ο Βασιλιάς των Μακεδόνων Περσέας χωρίς όμως να μπορέσει να αποκλείσει την οδό που, από το σημείο αυτό διασταυρώνονταν οι δρόμοι από την Ήπειρο δια μέσου του Ζυγού και από την άνω Μακεδονία δια μέσου των Χασίων, οδηγούσε στους Γόμφους παρακάμπτοντας και το ΑΙΓΙΝΙΟ και την ΤΡΙΚΚΗ.
Το 146 π.χ. λεηλατήθηκε από τους Ρωμαίους του Λεύκιου Αιμίλιου Παύλου, με την απόφαση ότι απέμεινε να διατηρεί φιλικούς δεσμούς με τον Περσέα, αλλά τον ίδιο χρόνο περιήλθε στους Θεσσαλούς της Εστιαιώτιδας (Πτολεμαίος3,12,41)
Στο ΑΙΓΙΝΙΟ ένωσαν τις δυνάμεις τους ο Ιούλιος Καίσαρας και ο Γναίος Δομίτιος Καλβίνος πριν από την μεγάλη και ιστορική μάχη των Φαρσάλων.
Η πόλη δεν αναφέρεται στον Συνέκδημο τον Ιεροκλή τον 6Ο μ.Χ. αι. και δεν είναι γνωστό πότε μετονομάστηκε σε "ΣΤΑΓΟΙ".
Κατά την επικρατέστερη άποψη των Bougueville και Βέη, η ονομασία "ΣΤΑΓΟΙ" είναι παραφθορά του "…εις τους αγίους.."- "…στους αγίους…" - "…στ' αγιούς …", πράγμα που προϋποθέτει την ύπαρξη ασκητών στην περιοχή πριν από τον 9ο αι., γεγονός που δεν είναι ιστορικά μαρτυρημένο αλλά δεν είναι όμως και απίθανο.
Κατά τον Ιωάννη Βογιατζίδη (1878-1961) η ονομασία προέρχεται από το "σιταγωγοί" (θημωνιά σταριού ή μέρος του αλωνιού που τοποθετείται η θημωνιά).
Ιστορικός αυτός υποστηρίζει ότι υπήρχαν δύο ΣΤΑΓΟΙ, το Άστυ, στο σημερινό Καστράκι και το Εμπορείον, στη σημερινή Καλαμπάκα.
Κατά τον Ν. Γιαννόπουλο η ονομασία προέρχεται από την σλαβική λέξη staia (κοιλώματα βράχων)και κατ' άλλους από την Ελληνική λέξη ΣΤΑΓΩΝ.
Κατά τον Δημ. Σοφιανό καμία από τις ανωτέρω ερμηνείες δεν κρίνεται ικανοποιητική και πειστική.
Για πρώτη πάντως φορά απαντάται η νέα ονομασία στις αρχές του 10ου αι. (901/7) σε μια Notitia της εποχής του Λέοντα ΣΤ' του σοφού (886-912) όπου η επισκοπή ΣΤΑΓΩΝ εμφανίζεται να κατέχει την 12η θέση μεταξύ των υπαγόμενων στη Μητρόπολη Λάρισας επισκοπών, ενώ παράλληλα δεν αναφέρεται το ΑΙΓΙΝΙΟΝ από τον Κων/νο Ζ' Πορφυρογέννητο (913-959).
Την δωδέκατη θέση κατέχει η επισκοπή ΣΤΑΓΩΝ και σύμφωνα με τα "Νέα Τακτικά" (930-940) ,ενώ σύμφωνα με το "Τακτικό" αριθ. 3 του Pathey (αρχές του 11ου αι.) ο επίσκοπος ΣΤΑΓΩΝ κατέχει την ενάτη θέση.
Μετά τον πόλεμο εναντίον των Βουλγάρων επισκέφθηκε το φρούριο των ΣΤΑΓΩΝ ο Βασίλειος Β' ο Βουλγαροκτόνος (976-1025) και σύμφωνα με συγίλλιό του (1020), οι ΣΤΑΓΟΙ αποσπάστηκαν από τη Μητρόπολη της Λάρισας και υπήχθησαν στην Αρχιεπισκοπή Αχρίδας κατέχοντας την 2η θέση μεταξύ των επισκοπών της, αλλά στα μέσα του 11ου αι. εμφανίζονται ξανά υπό την Μητρόπολη της Λάρισας.
Όπως συνάγεται από ένα ιδιοκτησιακό έγγραφο της επισκοπής ΣΤΑΓΩΝ του 1163 η πόλη επί αυτοκρατορίας Μανουήλ Κομνηνού (1143-1180) ανήκε στο θέμα των Σερβίων.
Στο έγγραφο αυτό γίνεται αναφορά σε δύο προηγούμενα έγγραφα του Νικηφόρου Γ' Βοτανιάτη (1078-1081) και του Αλεξίου Α' Κομνηνού (1081- 1118).
Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους (1204) η πόλη περιήλθε στο νεοσύστατο Δεσποτάτο της Ηπείρου που ίδρυσε ο Μιχαήλ Άγγελος Κομνηνός ο δε επίσκοπος ΣΤΑΓΩΝ ήταν σύμφωνα με το "τακτικόν" αριθ.10 του Parthey (μετά το 1204) ο δέκατος τη τάξη, υπό τον Λαρίσης.
Πρώτος ονομαστικά γνωστός επίσκοπος ΣΤΑΓΩΝ είναι ο Δημήτριος που μετατέθηκε στην επισκοπή αυτή από την επισκοπή Δομένικου και Ελασσόνας μετά το 1250.
Στο τέλος του 13ου αι. οι ΣΤΑΓΟΙ αποτέλεσαν κτήση των Φράγκων δεσποτών των νέων Πατρών (Υπάτης) και στις αρχές δε του 14ου αι. περιήλθαν στον οίκο των Γαβριηλόπουλων.
Μετά τον θάνατο του Στέφανου Γαβριηλόπουλου (1333) πέρασαν, μαζί με τα Τρίκαλα, το Φανάρι ,το Δαμάσι και την Ελασσόνα, στην κυριαρχία του δεσπότη της Ηπείρου Ιωάννη Β' αλλά μετά από λίγο (1333) η πόλη περιήλθε στην αυτοκρατορική εξουσία του Ανδρόνικου Γ' του Νέου Παλαιολόγου (1328-1341) δια του διοικητού της Θεσσαλονίκης Κων/νου Μονομάχου.
Τον Μάρτιο του 1936 ο ως άνω αυτοκράτορας έκδωσε χρυσόβουλλο με το οποίο επικύρωνε τα προνόμια και τα κτήματα της επισκοπής ΣΤΑΓΩΝ.
Το Χρυσόβουλλο είναι αναγεγραμμένο στο βόρειο τοίχο του νάρθηκα της βασιλικής της κοίμησης της Θεοτόκου Καλαμπάκας.
Κατά τον 14ο αι. απαντούν στους ΣΤΑΓΟΥΣ ανώτεροι υπάλληλοι που τιτλοφορούνται "πανσέβαστοι" έπαρχοι.
Μεγάλη προσωπικότητα αναδείχθηκε ο Μιχαήλ Μονομάχος που εκδιώχθηκε όμως το 1342 από τη Θεσσαλία.
Το 1348 η πόλη περιήλθε στο κράτος του Τσάρου των Σέρβων Στέφανου Ντουσάν και το 1359 στον ετεροθαλή αδελφό του Συμεών Ούρεση Παλαιολόγο, πατέρα του Αγίου Ιωάσαφ συνιδρυτή της Μονής του Μεγάλου Μετεώρου.
Το 1371 σε σιγίλιο του πατριάρχη της πόλης Φιλοθέου υπέρ της Μητρόπολης της Λάρισας αναφέρεται μεταξύ των επισκόπων της ο εν λόγο Μητρόπολης και οι ΣΤΑΓΟΙ της οποίας στο μέσο του 14ου αι. προΐστατο ο άρχοντας Ιερεμίας Χρανισλάβος.
Το 1393 η πόλη αναφέρεται στο σιγίλιο του πατριάρχη Αντωνίου Δ' (1391-1397) που είναι και αυτό αναγεγραμμένο στο βόρειο τοίχο του νάρθηκα της βασιλικής της κοιμήσεως Θεοτόκου Καλαμπάκας.
Κατά την Τουρκοκρατία υπάγονταν διοικητικά στον πασά της Λάρισας και ήταν έδρα μουδίρη (δημάρχου) και καδή (ιεροδικαστή).
Αργότερα υπήχθη στο σαντζάκι Τρικάλων και έγινε έδρα καιμακάμι (επάρχου).
Κατ' άλλους στην εποχή του Σουλτάνου Μπαγιαζίτ Α' (1347-14030) και κατ' άλλους κατά την τελευταία περίοδο του Βυζαντίου ονομάστηκε Καλαμπάκα.
Σε επίσημο πάντως Τουρκικό έγγραφο ( απογραφικό κατάστιχο) του 1454/55 αναφέρεται παράλληλα ως ΣΤΑΓΟΙ (Istagos ) και ως Καλαμπάκα ( Qualabaggaya).
Σύμφωνα με μια εκδοχή το τοπωνύμιο Καλαμπάκα προέρχεται από το "καλε-μπακ) που σημαίνει αξιοθαύμαστο φρούριο ενώ κατ' άλλη εκδοχή είναι σύνθετο από δύο τουρκικά ονόματα και σημαίνει ο βράχος με τους καλογερικούς σκούφους.
Σκούφος των Ελλήνων καλογέρων ονομάζεται ήδη από τον Μεσαίωνα κούκουλ(λ)α ή κουκούλιον την ονομασία δε κουκούλα φέρει ο απέναντι από τη Μονή του Αγίου Στεφάνου των Μετεώρων βράχος.
Το 1779 λειτουργούσε στην πόλη Ελληνικό σχολείο.
Το 1779 την επισκέφθηκε ο Σουηδός καθηγητής των Ανατολικών γλωσσών στο Πανεπιστήμιο της Ουψάλας Ιάκωβος Μπγερνστόλ (1731-1779) που αναφέρει ότι υπήρχαν στην πόλη δέκα εκκλησιές το δε Ελληνικό της σχολείο είχε δάσκαλο τον Βλάχο Δημήτρη από τα Γρεβενά.
Στα τέλη του 18ου –αρχές 19ου αι. καταστράφηκε πολλές φορές από τους Τουρκαλβανούς.
Το 1809 στην Καλαμπάκα γίνεται σφοδρή σύγκρουση Ελλήνων με αρχηγό τον παπα –θύμιο Βλαχάβα και Τουρκαλβανών και συλλαμβάνεται με δόλιο τρόπο ο παπα-θύμιος Βλαχάβας ο οποίος μεταφέρεται στα Γιάννενα όπου βρίσκει μαρτυρικό θάνατο.
Το 1846 την επισκέφθηκε ο Δανός καθηγητής Ουσίγκ.
Στις 3 με 15 Μαιόυ του 1854 κηρύχτηκε στην Καλαμπάκα η Θεσσαλική επανάσταση από τον Στρατηγό Χριστόδουλο Χατζηπέτρο που μαζί με τους Σωτήρη Στράτο, Γιαννάκη Ράγκο κ. Στουρνάρα, Γρίβα, Πετροπουλάκη και Νικ. Λεωτσάκο προσέβαλε στις 1 με 10 Μαιόυ το εδώ Τουρκο- αλβανικό –αιγυπτιακό σώμα, σκότωσε 500 περίπου εχθρούς και κατέλαβε την πόλη.
Όταν όμως στις 18 Ιουνίου πιέστηκε από 7000 Τούρκους αναγκάστηκε να υποχωρήσει.
Η πόλη ελευθερώθηκε από τον Τουρκικό ζυγό στις 27 Αυγούστου 1881.
Το 1899 η επισκοπή ΣΤΑΓΩΝ συγχωνεύτηκε με την επισκοπή ΤΡΙΚΚΗΣ.
Κατά τον Μακεδονικό αγώνα η πόλη ήταν ορμητήριο των Ελλήνων αγωνιστών.
Την Μεγάλη Πέμπτη 23 Απριλίου 1943 έγινε στην Καλαμπάκα μάχη με 70 Ιταλούς νεκρούς.
Στις 18 Οκτωβρίου 1943 η πόλη κάηκε από τα Γερμανικά στρατεύματα κατοχής.
|